25-ê Sermawezê, Roja Tekoşîna li dijî Tundiya ser Jinê!...

25-ê Sermawez’ê Roja tekoşîna li dijî tundiya ser jinê a navnetewî ye. Lê mixabin di vê rojê de jî tundiya li ser jinan nerawest û li Diyarbekirê jineke xwedî zarokek û bi ducanî ji aliyê hevserê xwe, an jî ‘zilam’ê xwe ve hat kuştin. Ev yek tenê jî dide xuyakirin ku tundiya ser jinan di tu ‘roj’a nahisine! Tenê ji bo vê yekê jî be, ev roj, ango 25-ê Sermawezê ji bo balê careke din bikişîne tundiya ser jinê girînge…

 Bi vê minasebetê li Tirkiyê û Kurdistanê ji hêla rexistinên jinan gelek çalakî hatin li darxistin. Yek wan jî li Diyarbekirê bu. Aktivîstên DÖKH (Tevgera Jinên Demokratîk û Azad) jî meşek li darxistin ji taxa Ofîsê heta taxa Bağlar (rezan) û li wir daxuyaniyek çapemeniyê dan. Di vê meşê de hinek dîmenên balkêş ku hem mirov dibeşişêne û hem jî dixê ramanan de derketin…

 Dayîkên Aşîtiyê dîsa li pêşi bun, mêr û xortan jî piştgiriya wan dikirin.

Di meşê de yek ji çalakvanan û polisek jin ketibun nav axaftineke kur, kî dizane bê behsa çi dikirin. Qederekê dewam kir ev sohbet, bi ken… xwedê zanê bê paşbêjiya kê dikirin…

Li devê parka Koşuyoluyê jinên çalakvan sekinin, serokê polisa hat, go “dayikên min, xwehên min hûn çima nameşin”,  gotin “emê li heviya hevalên xwe bin, li dur mane”… ê polis go “ê we rê girtiye, kesek nikarê bimeşe”, gotin “aha em xwe didin alî û kesên ku bixwazin bere bimeşin”… piştî çendekî niqaş kirin, polis dît ku nikarê bi wa û got “hûn çi dikin bikin, hûn di kure dimeşin bimeşin”… wan jî meşa xwe dewam kir… 

Di hundirê taxa Bağlar (Rezan) de, jineke pîr hat cem min û bi Tirkî pirsî “ev çi meseleye, çime dimeşin?” min bersiva wê da “Xaltî, ji bo şideta li ser jinê dimeşin, tu dibe çi, we hiç şidet dît”, got “wele me gelek dît û keçikên me jî dibînin”.

Hinekî wirde tir, zilamekî pîr.. xalo cixare xwe dipêça, li devê deriyê dikanê û li wê qerebalixê dinêrî… Kî zanê bê wê kêlîkê çi di dilê xwe de derbas dikir… 

"Xalo ji aliyekî ve cixara xwe dipêçe û ji aliyên din ve li çalakvanan dinere... Ev kêlîka ku ala jinan û ew di yek dimêne de ne.."

Di zilamên din li ser cadê, sohbeta xwe dikirin, di dora wan re çalakvan derbas dibun, piranî jin…

Ala aktivîstên DÖKH'ê zilam dîmeneke xweş derxistine holê...

Di dawiya meşê de, li cem yek ji avahiyê şaredariya Rezan sekinin û daxuyaniya xwe xwendin… tundiya li ser jinê û politîkayên ku vê tundiyê xwedî dikin, diparêzin anîn ziman…

Sakine Cansız, Leyla Söylemez û Fidan Doğan careke din bibîranîn…

û çend dîmenê din...

Jin, belkî jî her roj bi şiklekî li rastî tundiyê tên… Ol, dewlet, siyaset, tevde çandek ava kirine di vî warî de… Em klişekê dubare bikin, Civakeke ku jin rastî tundiyê tê, ne civakeke şarmende… Ji bo vê yekê jî tenê hestyar bin têrê nake.. Dibe mêr jî bi heman hestyariyê tevbigerin..

Bi hêviya civakek şarmende…

Diyarbekir,

25.11.2013

Xwezaparêzî û Çemê Bunisra*

Çemê Bunisra, Çemê Çaxçax an jî bi navê xweyî di nav gel de ‘Ava spî’.  Ava spî kanîyeke ji gundê bi navê ‘Serê Avê’ derdikeve û di Newala Bunisra de diherikê, Nisêbînê dike du parçe û ber bi Qamişlo ve diçe. Ava Spî, Newala Bunisra ku di navbera Nisêbîn û Midyadê de ye şîn dike û jîyanê dide gund û derdorê newalê.

Çemê Bunisra û newal di dîrokê de jî cîyekî girîng digirin. Ev newal di wextê Asurîya de weke rîya bazirganîyê hatîye bikaranîn û îro jî mirov dikare ‘kavil’ê, an jî xerabeyê wan wexta bibîne. Li herema ‘kasyan’ê ev xerabe hîna jî xuya dikin. Li heman heremê li serê nizarekî kelehek ji heye. Jê re dibêjin ‘Keleha Karatajdîn’. Karatajdîn’ê ji mala mîrê Botan. Dibêjin ku ew Karatajdîn’ê di çîroka ‘Mem û Zîn’ê de hevalê ‘Mem’e. Di bînya kelehê, li ber çem, kêleka zîyaretê tirba wî jî hebu, lê mixabin îro di bin rê de maye (http://necatkeskin.blogspot.com/2011/12/karatajdinin-mezar.html). Lê, mesela me ya îro ne ev e!

Çemê Bunisra wek li jor jî hat gotin aveke pakij û zelal bu. Gundîyan ne tenê ji bo avdana bexçan lê ji bo ava vexwarînê jî bikartanîn. Ev qasî pakij û zelal bu, jîyan tê de diherikî. Çar-penç şiklê masîyan bi kêf tê de avjenî dikirin. Lê wek her tiştî, wek her heremeke Kurdistanê çîroka çem, newal û masîyên me jî di salên 90-î de hat guhartin.

Pêşî rê hat çêkirin. Rê gelek bexçe, zinar, erd xerakirin û bi xwe re jî ‘derfet’ên nû anîn ji bo gundîyan. Gundîyê ku heta wî wextî ji bo avdana bexçeyan, ji bo vexwarinê û ji bo masîyên tê de ji çem sud digirtin, dest bi ‘avakirina’ ‘tesîs’an kirin. Her malekê di nav  ‘rez’ê xwe de cîyek ji xwe re vekirin ji bo mirovên li Nisêbînê, Midyadê, Batmanê dijîn û dixwazin ji germahîyê birevin werin seyranê, xwe piçekî hênik bikin. Lê gelekî dewam nekir, gund hatin valakirin, kesek hev dikarîbu herin newalê an jî ‘serê avê’. Cîyê seyranê tevde hatin girtin, ji bilî ên gundê ‘Serê avê’, ji ber du sedeman, yek jê li wir qerekol hebu û yan duduyan jî ev gund bubun ‘qoricî’. Lê ev jî ne mesela me yî îro ye!

Wext derbas bu, hinek tişt hatin guhertin, dîsa xelkê li nav rezê xwe ‘cîyê seyranê’ (pîknîk) vekirin lê vê carê bi awake dîn. Êdî bi hişmendîyek kapîtalist, bi hişmendîyek li dijî xwezayê. Û êm gihaştin rewşa ku em îro têde ne. Kesên ku xwedî li çem û avê derdiketin, kesên ku bi avê re di nav aşîtiyekê dijîn çun, kesên ku hicumî avê û xwezayê dikirin hatin. Wek mînak li ser çem bixwe hewzê masîya çêkirin ku ji du alîyan ve xetereye. Yek, li derdora kanîyê çêkirina tiştekî wusa qedexeye, an jî dibe qedexe be, ji ber ew av ne malê şexsan e, lê malê civakê tevde ye. Dudo, çêkirina hewzên masîyan li ser çem, avê dilevitêne û masîyên tê de jî kêm dike, wan dikuje. Ev ava ku mirovan devê xwe didanî ser û bi qurte qurt divexwar êdî nikarê bê vexwarin. Masiyên tê de gelekî kêm bune. Ew ava zelal êdî gemarî û bi run –runê masîyan ku ji hewzan tê- diherike. Êdî mixabin mirov ne dikarî avê vexwe û ne jî dikarî avjenîyê bike.

Yeke din, îro, di germahîya havînî de ji Nisêbînê, Midyadê, Batmanê (Êlih), Amedê bi sedan kes tên ‘serê avê’, an jî ‘ava spî’ ji bo kêfê, seyranê. Piranîyên wan, mixabin, dîsa avê gemarî dikin, kefş û gemara xwe, çop a xwe diavêjin avê. Çem bi naylon, û şuşeyên naylonî dagirtîye. Ev yek ji bo çem jî, ji bo xwezayê jî û ji bo mirovatîyê jî tehluke ye, xetere ye. ji ber ku ev çem hîna jî jîyanê dide newalê, Nisêbînê, Qamişloyê, û Merdînê jî.

Li gor fikrê min ev pirsgirêk ne tenê ya kesên derdorê, kesên ku li wir kar dikin û kesên ku diçin seyranê bixwe ye, lê ya me tevde ye. Divê em bi hevre xwedî li derdora xwe, li xwezaya xwe derkevin. Îro, komeleyek me heye, navê wê jî ‘Eko-Jîn’e. Divê ev komele, an jî komeleyê bi vî rengî dest biavêjin vê pirsgirêkê û em jî alîkarîya wan bikin. Em tevde hişmendîyek ekolojîk di civakê de ava bikin. An, Çemê Bunisra jî wek Çemê Reş wê têk here!

Ya dawî; divê em bizanibin ku eger em li mala xwe, li xwezaya xwe xwedî dernekevin, kesek lê xwedî dernakeve!.

Dîyarbekir,

25.08.2013

*Batmanın Sesi, sayı:11, 27-08-2013

‘Folklore’ Çiye û Girîngîya wê Ji Bo Kurda*

Necat Keskin[1]

Îro li gelek ciha, di nav medyayê de, li nav kolana, li ‘navendên Çanda’ peyva ‘folklor’ tê bikaranîn. Bi piranî li va cîya tevde jî ev peyv bi watê ya ‘lîstik’a, lîstikên gelerî tê gotin û wexta ku mirov jî qala vê peyvê dike jî dîsa wusa tê fam kirin. Ev bikaranîn a vê peyvê di vê wate yê de jî bi piranî –ji bo me Kurdê li Anatolîyê dijîn- bikaranîna ji Tirkî tê. Ji ber ku ji zude li Tirkî ev peyv bi piranî di devsa ‘lîstikên gelerî’ de tê bikaranîn. Wek mînak ku ‘em folklorê bilîzin’, ‘pêşengeh a Folklorê’ tê gotin. Mixabin, îro jî ev peyv ketîye ser zimanê me û em wusa bikartînin.

Ji alîyên din ve jî, ji hêla kesên ku bi xebatên edebîyata devkî ve eleqadarin folklor,  dîsa ji bilî ‘lîstikên gelerî’ beşeke ku bi berhemên devkî wekî çîrok, gotinên pêşîyan, qewl, pêkenok hwd. û tomar kirina wa ve eleqedar dibe tê bikaranîn. Wek gelek cara em dibînin ‘folklor’ wekî berhevkirina stranên gelerî jî tê bikaranîn. Lê ecebe ‘folklor’ tenê lîstikên gelerî ye? Yan jî tenê berhevkirina çîrok, hikaye, gotinên pêşîyan û tiştên wek dîne? Yan jî, çiye folklor, ev peyv ji ku tê? Çîrok a wê çîye? Çawa hatîye bikaranîn? Di zimanê me de wateya wê çîye?. Ji hela zanistî ve tê çi wateyê?

Folklor, ji du peyvê ji zimanê ingilîzî pêk tê. Folk=Gel û lore=zanîn, agahî. Ev her du peyv jî bi hevdu re peyva ‘Zanîna Gel’ diafirînîn. Di Kurdî de bi piranî wekî ‘zargotin’ tê bikaranîn, lê mixabin ev peyv têrî tiştê ku em dixazin bibêjin, an tiştê ku wekî beşeke zanistî ‘folklore’ bibeje nake. Ev peyv cara yekemîn di sala 1846-an de ji alîyê Folklorzanê Ingilîz William John Thoms ve di nivîsa xweyî kovara The Athenaum’de hatîye pêşnîyar kirin û bikaranîn û di demek kin de jî ev peyv di hêla zanîsti de hatîye qebul kirin (Emrich 1946). Herweha di salên 1780-î de li Elmanya peyva ‘Volkskunde’ ku tê heman wateyê yanî ‘zanyarîya gel’ hatîye bikaranîn. Lê ev peyv tenê li welatên ku bi Elmanî diaxivin cih girtîye û belav nebuye.

Folklor[2] yan jî bi navekî din, “Zanistîya gel, [yan jî zanyarîya gel] yek ji şaxê zanîstî ye ku, berhemên çandî ê bujenî (maddi) û arîşen (manevi) ê gel ê welatekî yan ê heremeke diyar ji xwe re dike mijar, wa bi metodê xwe î taybetmendî dide berhevkirin, tasnif kirin, tehlil kirin, şirove kirin û di asta dawîde gihiştina senteza wa ji xwe re dike armanc” (Örnek 2000:15).

Wekî ku di vê salixê de jî tê xuya kirin, yekemîn, folklor ne lîstike, ne lîstikên gelerî ye, ne tenê berhevkirina stranên gelerî ye, yan jî ne tenê berhevkirina gotinên pêşiyan, çîrokên gelerî hwd ne. Duwemîn, folklor ne tenê karê berhevkirinê ye jî, lê berhevkirin tenê karek ji xebatên folklor ê ye. Li ser mijarê û ferehbuna folklor ê Folklorist Paul Saintyves wiha dibeje;

“Folklor, ji ber berfirehiya qada xwe, zanisteke wisa ye ku çav li mirovan ditirsîne. Kesên ku cara pêşî pê re eleqedar bûne, qada vekolînê bi beşên wêjeya devkî yên wekî çîrok û efsane, rond û stran, gotinên pêşiyan, têderxistinok û zûgotinokan bisînor kiriye. Kevneşopîparêzan vekolînên xwe hêdî hêdî berev tiştên ku bi zargotinî tên neqilkirin, berev tiştên ku li derveyî dibistanan tên fêrkirin û bi taybetî berev hemû tiştên jiyanê, berfireh kirin.”

“Zanista folklorê, ji dema ku hatî afirandin ve her tim qada xwe berfireh kiriye. Folklorzanên ku demên pêşî wekî ku tenê bi wêjeya devkî û nêrît û kevneşopiyên gel re eleqedar dibin, dihatin dîtin, bi demê re eleqe nîşanî zanistên xwezayî û hemû hunerên xweşik ên gel dan û pê re eleqedar bûn. Qada folklorê bi demê re wisa berfireh bû ku êdî hemû têgehan, hemû nêrît û kevneşopiyan, bi kurtî hemû bûyerên têkildarî çanda gel hembêz kirin” (veg. Ji P. Saintyves, Evliyaoğlu 1988: 24).

Wekî ku di vê derê de jî tê xuyakirin, folklor zanisteke berfirehe ku mirov nikare tenê bi wateya ‘lîstikên gelerî’ û ‘stran’, ‘gotinên pêşîyan’ bikarbîne.  Ew beşek zanîstîye ku wekî her beşê zanistî bi metod û teknikên zanistî li ser ‘çand’a ‘gel’ lêkolîn û vekolîna birêve dibe[3]. Ji ber vê yekê, ango ji ber ku mijara Folklorê zanyari ya gel e, yanî ‘Çand’ bi xweye, têkilîyê vê beşê û zanistîyên din wekî civaknasî, mirovnasî (antropolojî), bastanasî (arkeolojî) û herweha etnografya jî gelekin. Herweha tekilîyên bi siyasetê ve jî –nemaze ‘netewebun’, avakirina netewe- pirin. Gava ku em li dîroka Folkorê jî dinêrin vê tekilîyê baş dibînin[4].

Giringîya Beşa Folklorê:

Neteweperestî û piçekî jê durtir nijadperestî li helekê, hetanî niha gelên ku dixwazin di vê dinê de cî bigirin ji ‘xwenasîn’ê destpêkirine. ‘xwenasîn’ jî tê wateya lêkolîna dîrok, ziman û çanda xwe. Weke neteweke derengmayî, Kurd jî, li rojhilata navîn doza ‘netewebunê’, doza destgirtina mafê xwe dimeşênin. Netewe, wek me li jor jî gotibu, li ser ‘çand’a di nava ‘gel’ bilind dibe. Her ku çanda xwe nas dike, rengê xwe dibîne. Tiştên hevpar bi ‘gel’ê derdora xwe re dibîne; her weha tiştên ku wa ji hevdu cuda jî dike dibîne. Ango em dikarin bibêjin ku hem xwe nasdike, hem jî ên derdora xwe.

Îro her çiqasî em bibêjîn ku Kurd li ser dîrok û ziman gelek rê derbas kiribin jî, vî tiştî em ji bo lêkolîna li ser ‘çand’ê nikarin bibêjin. Gelek berhem hene ku li ser ‘folklor’ û ‘çand’ê hatine nivîsandin, gelek lêkolîn jî bi vî navî hene, lê mixabin piranîyê van berhema, her çiqasî bi nîyeteke pakij û ji dil, her çiqasî bi dilxwazî hatibin kirin jî, em dikarin bibêjîn ku bi rengekî ‘amator[5]’ hatine amadekirin. Sedema vê yekê bêguman ne yeke tenê ye, lê yek ji wa ev e ku- bi piranî jî ji bandora perwerdehîya li Tirkî- nezanîna beşên ku bi ‘çand’ê re eleqedar dibin e. Eger ne nezanîn be, nedîtin e, an jî ihmal kirin e ku her du jî ji nezanînê xerabtirin.

Di dawîyê de em carek din divê bibêjin ku, Folklor yek beşek zanistîye ku bi metod û teknîkên zanistî li ser berhevkirin, tasnif kirin, tehlil kirin û şirove kirina ‘çand’a ‘gel’ xebatan dike. Ji ber vê yekê jî Kurd –tevli derengmayîna xwe- divê zu bi zu dest bavêjin vê mijarê û vê mijarê di akademîyên xwe de wekî beş bikarbînin[6].

Beşên Folklorê:

Wek beşek zanistî folklor, xwedîyê hinek jêrebeşa ye ku bi teorî û metodên xweyî zanistî wa di bin banekî digihînê hevdu. Wek nimune em dikarin bibejin ku ev jêrebeşên Folklorê evin;

- Edebîyat a devkî

- Lîstikên Gelerî (Dans, lîstikên zarokan, Şanoya gelerî)

- Muzîk a Gelerî

- Hunerên Gelerî

- Çandinî (û kevneşopîyên bi çandinîye ve girêdayî)

- Bijîşkîtîya gel

- Mîmarî

- Aborî

- Hiqûk

- Orf û adet

Bêguman ev tenê hinek ji jêrebeşên Folklorê ne. Di binê her yekê de jî şaxên ku pê ve girêdayî heye û tevde jî bi rê û rêbazên Folklorê ên zanistî lêkolînê dikin.

Encam:

Wek ku bi kurtî li jor me anî ziman, Folklor, yek beşek zanistîye ku hîna ji hêla Kurda ve zêde dest nahatîye avêtin. Bi pêşveçuna teknolojîyê û bi guhertinên lez ‘zanyarî û zanistî’ya gel ya ku wê me bi me û bi derdora me bide naskirin hin bi hin wunda dibe. Ji ber vê yekê jî, di vê pevajoya dîrokî ku em niha dijîn, bi a min vazîfeya akademîyên Kurda ew e ku rojek berî rojekê vê beşê damezrînin û dest bi perwerdehîya wê bikin da ku di vî warî de Kurd jî di nav zanyar û zanistên cîhanê de cîh bigirin.

Çavkanî:

Celîl, Ordixan; Celîl, Celîlê (2013), Zargotina Kurda, Aram, Diyarbekir

Emrich, Duncan 1946, “Folk-Lore”, California Folklore Quarterly, Vol. 5, No. 4 pp. 355-374

Evliyaoğlu, Sait; Baykurt, Şerif 1988, Türk Halkbilimi, Ankara

Örnek, Sedat Veyis 2000, Türk Halkbilimi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara

Öztürkmen, Arzu 2009 Türkiye’de Folklor ve Milliyetçilik, İletişim, İstanbul

Malper:

http://www.folklore-society.com/publications/index.asp

*KovaraW Hj. 48, Tirmeh-Gelawêj 2013, 70-71rp.

---

[1] Li Zaningeha Hacettepe, Beşa Antropolojî de Doktora dike.

[2] Ev peyv li gelek welatan wek ‘Folklore’ tê bikaranîn. Li Tirkî gelek cara wek ‘Halkbilim’ (wergera wê ji Ingilîzî) tê bikaranîn. Bi Elmanî jî ev beş ji pêşîde wek ‘Volkskunde’ku ew jî tê heman wateyê tê bikaranîn. Di Kurdî de her çiqasî wek ‘Zargotin’ hatibê gotin jî –Ordîxanê Celîl û Celîlê Celîl berhema xweyî giranbiha ya ku cara yekem e li Tirkî ji alîyê Weşanxana aram ve hat çap kirin bi ‘Zargotin a Kurda’ binavkirin e-, bi ya min ev peyv ji ber ku tenê li ser ‘gotin’ê disekine ev peyv wateya ‘Folklore’ bi temamî nayînê ziman. Ji ber wê yekê jî em dikarin ‘zanyarîya gel’ yan jî wek peyveke bi tenê ‘Folklore’ e bikarbînin.

[3] Têgihên (terim) ‘Çand’ û ‘Gel’ bi serê xwe divê bên binavkirin û li ser wa bi firehî bê sekinandin.

[4] Li ser tekilîya Folklor û netewebunê hun dikarin li vê xebatê binêrin: Arzu Öztürkmen, Türkiye’de Folklor ve Milliyetçilik, İletişim yayınları, 2009.

[5] Li vê derê em peyva ‘amator’ ne bi wateya biçukbune, Lê bi wateya ku bi bê metod û teknîkên zanistî hatine kirin bikartînin. Carekî din em dibê bibêjin ku her çiqas ev xebat ‘amator’ jî bin, her yek ji wa xebatek giranbiha ye. Ji ber ku her yek ji wa di heman demê de çavkanîyên xebatê ku ê werin kirin in.

[6] Di sala 1878-an de ‘Komelaya Folklore’ li Ingilîstan’ê hatîye damezrandin û ji hingî ve jî kovarek tê weşandin. Navê kovarê wextê pêşî ‘Folk-lore record’e û du re dibe ‘Folklore’. http://www.folklore-society.com/publications/index.asp

Herweha bi vî navî ev xebat li temamê Ewropa belav dibe. Berî wêna bi sed salî jî li Elmanya ev xebat tên kirin. Li Anatolîa jî hê berî Komarê ev xebat destpêkirîye û bi navê ‘Halkîyat’ hatîye binavkirin. Ez bawerim ev mînak ji bo derengmayîna me besin. 

KENTLERDE YENİ BELLEK MEKANLARI: KENT MÜZELERİ*

Bellek, içinde geçmiş, unutma, anımsama, hatırlama gibi ifadeleri barındıran, bu anlamda geçmişin yeniden hatırlanması üzerine inşa edilen kimlik olgusunun açıklanmasında da önemli olan bir kavramdır.

Geçmişin korunduğu ve hatırlandığı mekanlar olarak müzeler öteden beri bulundukları yerlerde birer bellek mekanı olarak değerlendirilmekte ve topluluk kimliğinin inşasında da önemli işlevleri olduğu düşünülmektedir.

Gelişen teknolojinin, artan göç ve nüfus artışının baskısı altındaki kentlerde de ‘hafıza’nın kaybolması, kent ‘kimlik’i açısından bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Kent kimliğinin yeniden inşa edilmesi, kent tarihinin yeniden ele alınması, kentle ilişkili gelenek, göreneklerin toplanması, kayıt altına alınması, yani bir anlamda kentin geçmişinin hatırlanması ile ilişkili bir süreçtir.

Bu bağlamda kent müzelerinin, kentin geçmişine ait bilginin, belgenin yer aldığı, kaybolan gelenek, zanaat ve mesleklere ait kayıtların toplandığı ve yeniden sergilendiği mekanlar olarak, şimdiki ve sonraki kuşakların yararlanacağı birer bellek mekanı işlevi gördükleri söylenebilir.

Diyarbakır Kent Müzesi de, gerek kurulma amacı gerekse kurulma süreci ile yukarda belirtilenlere bir örnek teşkil etmektedir. Bu çalışmada, bellek, birer bellek mekanı olarak müzeler ve kent müzeleri, bu mekanların kente yeni bir ‘kimlik’ ve ‘tarih’ kazandırma çabaları ile ilişkisi anlatılmaya çalışılacak ve bu bağlamda Diyarbakır Kent Müzesi örnek olarak sunulacaktır.

Anahtar Sözcükler: Bellek Mekanları, Kent, Kimlik, Kent Müzeleri, Diyarbakır

*4-7 Eylül 2013 tarihleri arasında Bilkent Üniversitesi ve Kültür Araştırmaları Derneği tarafından düzenlenen 'Bellek ve Kültür' başlıklı VII. Uluslararası Kültür çalışmaları sempozyumunda sunulan makalenin özetidir.

http://semp2013.kulturad.org/?page_id=238&lang=en

Teqîna Hewlêr û çend encam*

Aloziya Rojhilata Navîn naqede. Her roj li ciyekî din teqînek çêdibe û di encam de jî bi dehan kes tên kuştin. Doh (29.09.2013) jî dîsan li Nîjerya, Pakîstan û Kurdistanê êrişên teqandinê çêbûn û bi dehan kesan canê xwe ji dest dan û ji wan zêdetir jî birîndar bûn. Bûyer û kuştinên li Sûriye jî ne di nav de! Tevlîheviyên Misrê, xwesteka federalîzma hinek hêzên li Libyayê jî li dereke din!

Bêgûman ya ku mirov hinekî şaş kir êrîşên, an jî teqînên li Hewlêr, paytexta Herêma Kurdistanê bûn. Ev şaşbûn di nûçeyên ajansên biyanî de jî tê xuya kirin. Ji ber ev çend salin ku Kurdistan hem ji bo biyaniyan û sazî û şirketên wan, hem ji bo Kurdan û hem jî ji bo kesên ku ji şerên derdorê direvin ciyekî xwelêgirtinê bû. Mîna parastgehekê bû ji bo hemu kesan, ciyekî ewle bû. Ji aliyên din ve jî herêmê hilbijartinên xweyî parlaementoyê serkeftî qedandibûn û derseke ‘demokrasiyê’ dabû hemû welatên derdora xwe. Lê, mixabin dîsan kesên ku ji vê ewlehiyê û ji bidestxistinên Kurdan ne razî derketin meydanê. Ev kes an jî rexistin, an jî ‘hêz’ dixwazin Kurdistanê jî têxin nav agirê Rojhilata Navîn!.

Hê ne diyar e bê ev têqîn ji aliyê kê ve hatine kirin û bi çi armancê. Li gor hinek agahiyan Dewleta Irak û Şamê ya li Sûriye ev teqîn kirine û di hesabê xweyî Twîtterê de jî ev yek qebûl kiriye, lê ev agahî jî ne diyar in. Dibe ku ISIS (Dewleta Îslamî ya Irak û Şamê) ev tişt kiribe, lê ya girîng bê piştgirê wê kî ne? Ji bo fam kirinê divê mirov hinekî bi berfirehî li wêne binêrê.

Şerên navxweyî li Sûriye hinekî ji rojevê ket. Raste kuştin, teqîn, şer her berdewam e, lê hêzên derve ku li ser şerê Sûriyê bi hevdu re şer dikirin hinekî rawestiyan. Tê xuyakirin ku hinek ‘lihevhatin’ di navbera wan de çêbûye. Ji xwe piştî Beşar Esed qebul kir ku çekên kîmyewî bide kontrola YN, Emerîka jî dev ji gotinên midaxelê berda. Ev yek, ya rastî, li gor berjewendiyên Emerîka jî bû. Ji aliyekî ve yekîtiyeke mixalefeta li nav Sûriyê tune bû, ji aliyên din ve jî Rûsya û Çîn, wek du endamên daîmî ên Konseya Ewlekariya Yekîtiya Netewan, ji rojên serî ve li Sûriyê dijî midaxaleyeke ji derve ve bûn û eşkere alîkariya rejîma Sûriye dikirin. Ji ber van sedeman Emerîka di gotina mudaxaleyê de ne ji dil bû!. Rûsya bi manevreyên xwe derket pêş û bi vê yekê jî ‘krîz’a Sûrîyê jî niha hinekî rawestiya ye. 

Ji aliyên din ve, dewleta Tirkiyê jî pozisyona xwe hinekî diguhere. Piştî ‘lihevhatina’ Emerîka û Rûsya, Tirkiyê jî dibeje ku ew dixwaze pirsgirêka Sûriye bi hevkariya Iraq û Îranê çareser bike. Derketina pêş ya serokkomar Abdullah Gul û hevdîtina wî bi serokkomarê Îranê Hesen Ruhanî re di çarçova polîtîkaya Tirkiyê ya ‘nû’ de dive werê dîtin. Yanî, her çiqasî ev dewlet li dijî hevdu jî bin, wexta pirs tê ser Kurdan, berjewendiyên wa dibin yek!. Hemû pirsgirêkên dîrokî didin aliyekî û li jiyana rojane, li berjewendiyên dewletî û netewî dinêrin. Ew yek jî, ji dewletbûna wan, ji dîroka ‘dewletbûn’a wan tê. Hê jî Kurd dibêjin ku ew dewlet-mewletê naxwazin!

Di vê pêvajoyê de Kurdan çikir? Mixabin ku, Kurd di vê pevajoyê de bikêrî lidarxistina kongreyekê jî nehatin û fersendeke gelekî girîng ji destê xwe berdan. Ger Kurd dixwazin ku li Rojhilata Navîn ciyekî wan hebe, divê ji bo her rewşê nerînek, polîtikayek wan hebe. Ji bo vê yekê jî, berî her tiştî divê li hev bicivin û bi hev du re gotubêjan, niqaşan bikin. Ger ev yek nîşanî dinê kiribane, ango ger bibûna ‘yek’, an jî ew ‘yekîtî’ nîşanî dinê kiriba, wê ji hêla hêzên derdor û dinê tev de wek hêzekê hatiba qebulkirin û belkî ev teqîn jî nikarîbuna çêbibin.

Encam çî ye? encam ew e ku ev teqîn peyameke ji Herêma Kurdistanê û Kurdan tev de re. Ya girîngtir, bê ka wê Kurd bersiva vê peyamê çawa bidin. Gelo Kurd wê karibin bersiva vê bi yekîtiyekê bidin?

01.10.2013

Diyarbekir

*http://basnews.net/ku/Article/Details/Teq-na-Hewl-r---cend-encam/73

Kongreya Netewî ‘dîsan’ hat paşxistin!*

Pêrê (03.09.2013) ber evarkî nuçe derbasbun ku kongreya neteweyî hatiye paşxistin. Diva bû nûçe wiha be ‘Kongreya Neteweyî ‘dîsan’ hat paşxistin’!.  Bu çîroka şujinê. wek cara din, pêşî nûçe derketin û şunde jî rastiya wê hat ragihandin ku kongre ji bo propandayên hibijartinên li Herêma Kurdistanê hatiye paşxistin. Di serî de mirov divê bibeje ku ev bêxîretiya Kurda ye, ne tiştekî din!

Rojhilata Navîn di nav agirekî de ye, dikele. Li Sûriyê midaxeleya ji derve li ber guh e, îro na sibe, sibe na hefteyekî din, an jî meheke din ev midaxele wê çêbibe. Ji aliyên din Rojava tê valakirin, kurd li welatê  xwe dibin koçber. Lê kurd bikêrî li darxistineke kongreyekê ku pirsgirêkên kurdan wê ji hêla kurdan tev de bê niqaş kirin nayên!.

Berî her tiştî, lidarxistina kongreyek wiha ji bo kurdan tev de ‘sînor’ekî derûnî ye, ango psikolojîk e. ji ber ku, ev hêviya sed salî ye. Lidarxistina kongreyek neteweyî ruhekî din dide kurdan, kelecanek mezin di deruniya wan de çêdike, wan serbilind dike, û di nav vê tevlîheviya heremê de wan bi hêvî dike ji bo pêşereoja xwe. Bi paşxistin, tirsa ne lidarxistinê dixe dilê mirov, wê kelecanê dikuje, hêviyan qut dike, dicemidîne. Pêşerojê tarî dike!.

Cara din hatibu gotin ku, ji ber hinek kêmasiyên amadekariyan Kongreya Neteweyî hatiye paşxistin. Piçekî kurd sist bûn, xemgîn bûn, lê dîsan wek her car avêtin dilê xwe. Digotin, nebê dê piştî meheke din wê bi rêk û paktir werê li darxistin û ev yek belkî baştir be jî. Û yeke din, wî wextî, herkesî dizanîbû ku hilbijartinên Herêma Kurdistanê li pêşî ne, herkesî dizanîbû ku wê propagandayên hilbijartinê werin kirin. Lê dîsan jî ev biryara ku kongre di 15-16-ê Îlonê de wer li darxistin dan. Lê berî kongreyê bi deh rojan dibêjin ku li Kurdistan hilbijartin heye, em nikarin Kongreya Neteweyî di vê rewşê de li darbixin! Gelo berî bi mehekê, wexta ku we ev biryar da, we nizanîbû dê hilbijartin çêbibin!

Loma, mahnên ku îro tên bi lêv kirin ne rast in. Bi serê mirov nakevin, û dilê mirov sar nakin. Ji niha ve nuçeyên ku dibêjin ‘kongre ji ber nakokiyên li ser hejmara kesên tevlî kongreyê bibin hatiye Paşxistin’ belav dibin (http://www.radikal.com.tr/turkiye/kurt_ulusal_kongresi_yine_ertelendi-1149153). Wiha xuya dike ku rastiya van nuçeyan bêhtir e.

Nakokiyên li ser ‘Deriyê Sêmalka’,  rewşa rojava, amadekirina lijneya lêkolînê ji bo rojava, raporta lijneyê û niqaş û şiroveyên ku li ser van mijaran dihat kirin û di dawiyê de berî bi çend rojan nuçeyên derheqê bipaşxistina kongreyê tev didin xuya kirin ku mesele ne hilbijartinên Herêma Kurdistan’in! Mesele careke din berjewendiyên hizbî û siyasî ne. Ne Kurdistan, ne rewşa kurdan, ne şerê li derdorê, ne agirê ku her roj neziktir dibe xem e!. Xem her berjewendiyên siyasî û hizbî ne! Û kes ji ya xwe nayê xwarê.. Ma tu kesî dîtiye ku kurdan li himberî hevdu xwe tewandine, tenê li himberî dijminan!. Bi vî halî Kurd dê dîsa ji hev parçe, bê statu û bê maf bimînin!

Belkî wek hizb, partî, hêz bikaribin di nav vê tevlîheviyê de ‘cih’ekî, rolekê bigirin, lê wek netewek yekgirti Kurd, careke din, dê nikaribin cih û roleke girîng bigirin. Kesên ku nedikarin kongreyekê lidarbixin dê çawa roleke girîng bigirin di nav vê tevlîheviyê de! Bila ev yek jî baş bê zanîn ku bi vî halî ji hêla hêzên dinê vê jî cidî nayên dîtin.

Kongreya Neteweyî ‘dîsan’ hat paşxistin. Tirs û fikr ew e ku dê ev ‘Kongreya Neteweyî’ tu carî neyê lidarxisitin!. Û ev yek ji hêla dîrokê ve wek bêxiretiya partî, hizb û hêzên kurdan dê werê nirxandin.

Diho, yanî berî bi sed salî, kurd dîsan ne bi hev re bûn, herkes dîsan li gor berjewendiyên xwe tevdigeriya. Piştî ku welatê wan hate levakirin hişê wan hat serê wan lê bê fêde!. Mirov dîsan jî dikare fam bike, ji ber ku, hişmendiya netewebûnê di nav kurdan de belav nebubu, partî û hizbên wan tune bûn,  derfetên ku ji hev agahdar bin tune bun, derfetên ku dinê ji xwe agahdar bikin jî tune bun, hem ji hev du ‘dûr’ bun û hem ji civaka giştî û hem jî ji dinê tev de. ji ber vê yekê, mirov dîsan dikare têkçuna wan fam bike. Lê îro?

Bi dehan, bîstan partî, hizb û rêxistinên kurdan hene, hêzên wan hene ku ev bi salane di nav şerde ne. Serok û rêberên wan hene. Ji ber vê yekê, carek din divê werê gotin ku “ îro, tu mafê serok û partî û saziyên kurdan tune ye ku vê carê jî ji ber berjewendiyên xweyî rexistinî û komelî gele kurd bê maf û statu bihêlin”.

Diyarbekir
04.09.2013

*http://basnews.net/ku/Article/Details/Kongreya-Netewey---d-san--hat-pasxistin/58

Egera êrîşa Sûriyê û pozisyona Kurdan!*

Hefteya borî li Şama paytexta Sûriyê, êrîşek pêk hat û di êrîşê de li gor hinekan 300 û li gor hinekan jî zêdeyî 1500 kesî hatibûn kuştin. Di vê êrîşê de hat gotin ku çekên kîmyayî hatine bikaranîn. Li gor rejîma Sûriyê ev çekên kîmyayî ji aliyê hêzên ‘terorîst’ ve hatina bikaranîn û ji hêla din ve oposizyona Sûriyê jî  ragehand ku ev êrîş bi çekên kîmyewî û ji alîyên rejîma Sûriyê ve hatiîye kirin û zêdeyî 1500 kes ku di nav wan de zarok jî hene hatine kuştin. Ev yek bi serê xwe dide xuyakirin ku şerekî bi kirêj li tevahiya Sûriyê belav buye. Kes nizanê bê çi raste an derew e. Kes nizanê bê kî bi kê re şer dike!.  Lê tiştê rast ku mirov baş dizanê ew e ku her roj zarok, jin bi dehan mirov dimirin, di vî şerê kirêj de jiyana xwe winda dikin û bi hezaran jî koçber dibin, ji malên xwe, ji welatê xwe ber bi nediyariyekê ve direvin.

Vê êrîşê careke din gotubêjên li ser midaxeleya Suriyê anîn rojevê. Îro di serî de Amerîka, dewletên ‘rojava’ li ser midaxeleya Sûriyê bi hev re diaxifin û dixwazin rêyekê bibînin dê wê çiqasî ‘erzan’ ji vê ‘bêla’yê xelas bibin an jî vê ‘bela’yê çiqasî din bikaribin duv dirêj bikin.
Li gor nivîsa John Hudson , nivîskarê foreign policy a Amerîkî, xwiya dike ku Amerîka ji bo midaxeleya hinek hedefên leşkerî ên Sûriyê ji her wextî neziktir e, lê pirsgirêk ew e ku bê wê çawa ev midaxele bi ‘erzanî’ were kirin. Ji tecrûbeyên Afganîstan û Iraqê Amerîka dizane ku ‘biha’yê midaxeleyeke bejayî gelekî giran e. Li gor Thomas Friedman jî, nivîskarê New York Times’ê, gaz û petrol a Rojhilata Navîn ji bo Amerîka êdî ne wek berê girîng e. Ji ber vê yekê jî li heremê her çi dibe ji bo wan ne pirsgirêkeke mezin e. Loma jî Obama naxwazê midaxeleyeke zêde bike û xwe sist dike. Ya din jî Friedman dibeje ku polîtîkaya îro ne midaxeleya ‘ji derve’ ye, divê ji hundir-navxwe tevgerek hebe. Ji van analîzan tê xwiyakirin ku Amerîka yan tu êrîşan nabe ser Sûriyê an jî êrîşeke bi fuzeyan ji keştiyê ku li behra spî ji bo şer amade ne wê bike. Lê di vir de ji bo Amerîkayê reaksyona Rûsya gelekî girîng e.
Wek tê zanîn Rûsya ligel hevkarê xwe Çîn û Îranê ji serî de li Sûriyê li himberî midaxeleyeke ji devre bûn û hê jî vê pozisyona xwe didomînin. Tiştê ku hêzên ‘rojavayî’ dixin nav fikran de jî ev e. Ji ber ku tu kes nizanê bê êrîşeke ji derve wê tesîreke çawa li derdor û dinê tev de bike. Ji ber vê yekê jî ev zêdeyî du salan e li Sûriyê xwîn diherike. Wekî din mirov dikare bibeje ku ev tevliheviya Rojhilata Navîn ne li dijî berjewendiyên dewletên ‘rojava’ ye. Gaz û petrol di boriyan re diherike û xwîna ku diherike jî ne xwîna gelê wa ye!. Yanî tevde pêngavên xwe li gor berjewendiyên xwe diavêjin, ne li gor berjewendiyên gelên heremê. Bê guman serdestên rojhilat jî li gor berjewendiyên xwe tevdigerin û gelek caran jî berjewendiyên ‘serdest’an nêzîkî hevdu ne. Yanî îro eşkere xwiya dike ku berjewendiyên dewletên desthilatdar û hevkarê wan ê serdest ên heremê nêzîkî hevdu ne.

Wek li jor jî hat gotin midaxeleyeke li himberî rejîma Sûriyê wek îhtîmalek mezin tê bi lêv kirin. Lê tiştê girîngtir ew e ku wek gelekî cihnişîn ê Rojhilata Navîn, Kurd û kesên wan temsîl dikin, ji bo ihtîmalek wiha çi dikin, wê çi bikin.

Gelo di vê herc û mercê de, ji bo her pêngavekê politikayeke Kurdan heye? Eger îro midaxeleyek li Sûriyê bibe wê Kurd –an jî serok û rêberên Kurdan- çi bikin, biryarek wan ji bo vê egerê heye, yan na? An jî dizanin bê wê çi bikin? Wê li çi alî bisekinin? Wê şer bikin, wê runin, wê derkevin çiya? Gelo her parçeyek li gor berjewendiyên xwe wê tevbigere an jî Kurd wek ‘yek’ millet wê tevbigerin? An jî di nav wê herc û mercê de jî dîsan ji bo kuştina hevdu dê li fersenda bigerin?

Îro Kurd beyî ku bibe dereng divê li ser van pirsan bi fikirin. Divê ev pirs di Kongreya Neteweyî de werin rojevê û ji bo vê yekê jî berî her tiştî divê Kongreya Neteweyî bi lezgînî û di wextê xwe de, bi beşdarbûna hemu sîyasetên Kurdan bê li darxistin.

Diyarbekir
27.08.2013

*http://basnews.net/ku/Article/Details/Egera--r-sa-S-riy----pozisyona-Kurdan/42