NAVENDA LÊKOLÎNÊN FOLKLORA KURDAN (PÊŞENİVÎSAR)*

Ev nivîs berî niha bi du sala wek pêşnîyar û pêşenivîsar hatîye nivîsandin û bi şaredarîya bajarê mezin û akademîyên li Amedê re hatîye parvekirin. Her çiqas hewldanin hebin jî, mixabin di hundirê du sala de tu bersivên erenî ku mirov ciddî bihesibine nehatine. Ev nivîsa ku bi Tirkî hatibû nivîsandin, ji bo ku ev ‘pirs’ ji hêla gelek kesan ve werê niqaşkirin û li ser axaftin û guftugoyên zêdetir werin kirin hatıye wergerandin[1]. Di nivîsê de hem ji bo wergerê û hem jî ji bo rêziman hinek guhartinên biçûk hatine kirin. Bi zanebûn ev nivîs bi ‘orjînal’tîya xwe hatiye hiştin da hem ji bo niqaşên berfirehtir werin kirin hem jî ji bo bê zanîn ku kesên di vî warî de serê xwe diêşînin hebûn/hene.

***************************************************************************

Îro em dibînin ku kurd bi damezrandina sazîyên xwe di her warî de ber bi sazîbûnê ve dimeşin. Piştî bi destxistina gelek şaredarîyên Heremê îmkan û derfetên vê sazîbûnê ji hêla maddî û manewî de gelek zêde bûne. Di bin banê van şaredarîyan de an jî bi alîkarîya wan gelek navend û komele hatine damezrandin. Ji bilî van gelek komele û navendên din jî hene ku ‘serbixwe’ ne ango ne girêdayî şaredarîyan e û ev tev de wek nîşandarîya sazîbûnê dikare werê ditîn.

Yek ji warê ku gelek sazî hatine damezrandin jî warê ‘çand’ê ye. Wek li jor hatin gotin di bin banê her şaredarîyekê de ‘navenda çand’ê miheqqeq heye û ji bilî yên di bin banê şaredarîyan de jî gelek navendên çand’ê û sazîyên din ne tenê li Kurdistanê lê li cîyê ku kurd dijîn jî hatine damezrandin. Enstîtuya Kurdî, Kurdi-Der, Navenda Çanda Mezopotamya çend mînak ji van in.

Li gel evqas sazî û sazîbunê rastîya ku di vî warî de hîna em li serî ne divê em bi lêv bikin. Bêguman gelek sedemên vê yekê hene. Sedemên civakî, aborî, çandî û politîk hinek ji wan in. Lê sedemeke din heye ku ew jî watedarkirina têgîna çandê ye. Wek mînak em bibêjin, dema mirov li sazîyên ku bi navê ‘çand’ê xizmetê didin dinihêre, dibînê ku bi piranî ev sazî qursên muzîkê, ‘folklor’ê didin û wekî din jî fealîyet û çalakîyên bi vî rengî pêşkêş dikin. Bêguman ev kar tevde bi hest û ramanên ‘netewî’ û bi fedekarîyên gelek mezin tên kirin. Lê dive em bibejin ku ‘kultur’ an jî çand ne muzîk û reqsên gelerî ne. Ev yek me ber bi ‘navenda lêkolînên çandê’ ve dibe[2].

Kultur an jî çand jîyana gel tevde ye. Her tiştên ku mirov li dijî xwezayê hilberandîye. Li gor pênasa wê yan di antropolojî (mirovnasî) de;

“Kultur [çand], tevahîyeke girift e ku zanîn, bawerî, kevneşopî, çalakîyên hunerî, hiqûq, nirxên exlaqî û behre û hînbûnên din ê ku mirov wekî endamê civakê wan bi dest dixe, dihewîne”[3].

Ji ber vê yekê, dikare werê gotin ku mirov di nava çandekê de çavê xwe vedike û ji alîyê vê çandê ve tê şêwandin. Ji alîyên din, mirov bi saya çanda xwe, xwe bi nav dike, wekhevî û cudahîyên xwe dîsa bi rêya çandê saz dike. Ev yek ji bo civakan jî wusa ye. Tiştê ku civakan ji hev cuda dike an jî wan nêzîkê hevudu dike çanda wan an jî ‘şêweya jîyan’a wa ye. ji ber vê yekê jî, bona ku civakekê nas bike, wê bi civakên din ruberî hev bike, wekhevî û cudahîyên wan civakan der bixe dive mirov li çanda wa civakan binihêre. Ji vê derê em dikarin bibejin ku, civaka ku çanda xwe nas neke, fam neke, li ser vê yekê serê xwe neêşîne wê di demeke kin de ‘rastîya’ xwe wunda bike. Ev yek bi sazîbûna civakê ve jî girêdayîye.

Di civakeke ku di her warî de ber bi sazîbûne ve diçe, pirsgirêka çandê jî wek pirsgirêka sazîbûnê derdikeve holê. Çareserî jî bi rêya ‘sazî’yen ‘çand’ê ye. Kultur an jî çand karê wan ‘sazî’ya ye ku di hundirê wan de mirovên di vî warî de xwedî zanîn û pispor û mirovên ku dizanin bê çand çî ye û wê çawa bi zanistî li ser lêkolîn bê kirin hene.

Li vê derê dive bê gotin ku ji bo kurdan jî dema damezrandina ‘navendên lêkolînên çand’a hatîye û bi ser de jî mimkun e ku bê gotin ku di vî warî de kurd gelekî dereng jî mane. Lê belê îro eger kurd dest pê nekin wê sibe derengtirbe. Ji bona vê yekê jî berî her tiştî damezrandina navendeke lêkolînê pewîst xuya dike. Li jêr ji bo vê xebatê çend peşnîyar hene ku li ser gotubej dibe werê kirin.

-Ev navenda ku dikare wek ‘Navenda Lêkolînên Folklor e’, ‘Navenda Lêkolînên Çandê’ an jî ‘Navenda Lêkolînên Çanda Gel’ were binavkirin wê bibe bingeha enstîtuyek ku dikare li ser ‘Folklora Kurda[4]’ lêkolînên akademîk û weşanan akademîk bike.

-Ji bo damezrandina navendeke wusa pêdivî bi mekan, wext û herweha mirovan heye. Lewma;

1. Ji bo çareserkirina mekan, di destpêkê de mirov dikare di bin banê şaredarîya an jî di bin banê ‘navendê çanda’de wek ‘beş’ekê ava bike. ji bo ‘beş’ek wusa pêdivî bi mirovên li ser ‘çand’ê pispor û mirovên ku xwedî bawerîya bi pêdivîbuna vê ‘babet’ê an jî ‘beş’ê ne heye.

2. Piştî damezradina ‘beş’ek wusa di bin banê şarederîyan an jî navendên çandê de, tiştê sereke ku dibe werê kirin destpêkirina perwerdehîyê ji bo gihandina ‘Lêkolînerên Folklorê’ ye.

Her çiqasî biryara kesên ku perwerdehîyê bibînin wê ji hêla pisporên ‘beş’ê de werê dayin jî, kesên ku dixwazin beşdarî perwerdehîyê bibin dive bi kemasî hinek şertan jî bênin cih. Ew kes bi kemasi dibe zaningeh qedandibin û bawerîya wan bi pêdivîbûna vê beşê hebe. Kesen ku beşên weke folklor, etnolojî, antropolojî qedandibin dive bên tercîh kirin.

Perwerdehî ji hêla kesên ku ‘beş’ damezrandine û -ger werin dîtin- akademîsyênê pisporê mijarê werê dayin. Li serê peşî, wê weke perwerdeyek tîrkirî 3 meha bidome.

Di dawîya perwerdehîyê de, ji kesên ku beşdarî perwerdehîyê bûne li ser mijareke di warê ‘çanda gel’ de li cîyekî ku ji hêla wan ve hatîye hilbijartin bi rêbaza ‘lêgerîna seha’yê lêkolînek wê bê xwestin. Ev lêkolîna ku di heman demê de werê pêşkêşkirin weke ‘azmun’ê wê bê qebul kirin û eger ‘baş’ be nirxandin wê di weşana perîyodîk a yekemîn ya ‘beş’ê de bê weşandin.

Her yek ji ‘Lêkolînerê Folklorê’ ê ku perwerdehîya xwe bi serkeftî qedandibe dikare here bajarek an jî navçeyekê ji bo ku li wir jî ‘beş’ekê avan bike. Bi vê yekê dê li her derî ‘beşên lêkolînên folklorê’ ava bibin. Li van beşan jî dîsa perwerdehî û tomarkirina çanda gel dê bidome. Daneyên ku ji van beşan tên dê li ‘navend’ê-ku li Amedê ye- bên tomarkirin.

Daneyên ku ji ‘dor’ê tên dê li ‘Navend’ê bi rê û rêbazên zanistî werin nirxandin, tesnîfkirin, arşîvkirin. Bi vê yekê kesên ku dixwazin di vî warê çanda kurd û kurdistanê de lêkolînên berawirdî bikin dê bi hesanî dikaribin bigihîjin daneyan. Ji alîyên din ve, daneyên hatine tomarkirin dê di weşana derbarê ‘çanda gel’ a 3 mehî de bi raya gişti re bên parvekirin.

Beş, piştî destpêka xebatên xwe di hundirê şeş meha de wê perwerdehîya ‘lêkolînerê folklorê’ ya dewra yekemîn qedandibe; di dawîya sala yekemîn de wê weşane xwe ya perîyodîk derxistibe û ji bo lidarxistina Konferansa Çanda Gel a Kurdan dest bi xebatê xwe kiribe.

Fêdeyên Navenda Folklorê;

Bi damezrandina navendeke wusa wê valahiya di vî warî de werê tijî kirin û ji hêla din ve jî di warê çanda gel a Kurdan de hişmendîyek bê avakirin an jî zêdekirin.

Xebatên ku heta niha ku ji hêla ‘kes’an de bi dilsozî, dilxwazî û bi fedakarîyên mezin hatine kirin dê bi sazîtî û bi şiklekî zanistî bên kirin.

Fêdeyeke din a van navenda ew e ku; tiştê ‘çandî’ –piranî ên daringî-yên hatine tomarkirin dikarin ji nû ve bên çêkirin û ji ber ku ev ‘tişt’ê ‘çandî’ dikarin bên firotin hem gel, hem jî şaredarî dikarin fêdê jê bibînin. Lê bêguman ev ne armanca navendê ye, lê belê dive tiştekî ku pê re derkevê holê bê dîtin.

Di dawî de dive bê zanin ku, tiştê ji bo Navenda Lêkolînên Folklorê ên di vê nivîsê de hatine gotin, divê wek pêşenivîsarak ‘xam’ ku hewceyî niqaşêye bê dîtin. 

Hêvîdarim k udi demek kurt de niqaşên berfireh li ser vê babetê werin kirin û bi lezgînî ev beş an jî navend werê ava kirin.

*Ev nivîs di 30.07.2013ê de ji Kovara W re hatiye şandin ji bo ku bibe mijara niqaşê di nav kesên eleqedar de. Lê berîya wê jî heye. Nehat weşandin û ne bû mijara niqaşê an jî ez pê ne hisiyam. Ligel her tiştî, û piştî çend salan îro dibînim ku hewdanek û projeyek bi vî rengî hatiye destpêkirin. Ez kêfxweşim. Hêvîdarim ku careke din em dereng nemînin..

---

[1] Ji bo alîkarîya wan hem di hêla wergerê û hem jî di hêla sererastkirinê de ji can û dil ji Sîdar Ozmen û Çeko Jîyan re spas dikim.

[2] Di nivîsek din de behsa folklor û girîngîya wê ji bo kurda hatîye kirin. Ji bo têkilîya folklor û çandê hun dikarin li wê nivîsê jî binêrin.  “Folklor çî ye û girîngîya wê ji bo Kurda” Kovar a W, hj. 48

[3] C.Philip KOTTAK,  Antropoloji: İnsan Çeşitliliğine Bir Bakış, ütopya yayınları, Ankara, 2001, rp.46 (Veguhastin ji E. B.Tylor).

[4] Di vir de, wexta ku behsa ‘Folklora Kurda’ tê kirin komen etnîk an jî gelên ku di vê erdnîgarÎyê de dijîn nayên vederkirin. Ev navend di heman demî de wê ji zanyarê ku dixwazin li ser folklora Ereb, Ermenî, Suryanîyan û ên din lêkolînê bikin re jî wekirî be. Her çiqasî navend wê li  ser ‘Folklora Kurda’ bisekinê jî, ev tiştekî dîyare ku folklora kurda ji çanda komên etnîk an jî gelên li dora xwe ku beşdarî heman erdnîgarîyê dikin ne ‘serbixwe’ye.

Nivîsen Kevin-3: Hişmendiya ekolojîk*

Heftiya borî babeta vî rupelî Çemê Bunisra û a berê jî  mihrîcana Munzurê  bu. Di va her du nivîsa de bi serekî em li ser xweza, xwezaparêzî û xwedîlêderketina xwezayê disekinîn. Babeta xwezayê gelekî girînde ji ber ku xweza û mirovatî bi hevdu ve girêdayiye û yek ji ê din nikare were veqetandin. Mirov carina li himberî xweza û carina jî bi xwezayê re ‘çand’a xwe ava dike û di nav wê ‘çand’ê de ‘çê’dibe, mezin dibe. Çiqasî bi derdora xwe, ango xwezayê re di nav aşîtiyekê de be ew qasî bi kêf û hizur dibe. Wexta ku li dijî xwezayê derdikevê, wê ne bi rêk û pêk bikartînê hingê xweza jî hew xwedî li mirovên derdora xwe derdikeve. Roj bi roj bi wundabuna xwe mirovatiyê jî bi xwe re têk dibe. Belkî nifşên îro vê yekê nabînin lê, xweza heyfa xerabiya ku lê tê kirin wê ji nifşên ‘sibe’ bistîne. Ma ne ji ber vê yekê ye ku niştecîhên Emerîka gotine ‘me xweza ne jî bav û kalên xwe mîrat girtiye, me ji zarokên xwe bi deyn standiye’.

Ev yek rastiya mirovatiyê ye. Lê îro bi xemgîni em dibînim ku bi piranî tu kes li vê rastiyê xwedî dernakeve, nemaze di nav vî şer û kuştin û pevçunê de!. Bi şer û pevçun û kuştinê me însana, xweza jî xerab kir, niha em dixwazin mirovatiyê jî biqedênin. Çareserî dîsa vegera li xwezayê ye, rêzgirtina xwezayê ye. Em duv dirêj nekin û werin ser mijara xwe.

Em di çi astê de ne, welatê me, xwezaya ku em tê de dijîn di çi astê de ye? Xweş tê zanîn ku şerê 30 salî ne tenê mirovên ku li ser dijîn, lê xweza bi xwe jî tevlihev kir, hilweşand, parçe parçe kir, lewitand. Daristan hatin şewitandin, bendav li ser çem û rubaran hatin çêkirin û hîna jî ev destavêtin didomin. Lê di vê navberê de me çi kir? Em niha çi dikin? Divê em çi bikin?

Ji 2000-a û virde bi stratejî û politîkayên ‘ekolojîk, demokratîk û wekheviya zayendî’ tevdigere. Em dikarin bibejin ku di hemu civîn, gotubêj û nivîsan de ev peyv tên bikaranîn. Ekolojî, demokrasî û wekheviya zayendî bu bingeha hemu sazî û şaredariyan jî. Ev deh salin ku hemu sazî û şaredariyên me bi va gotina ‘kar’ dikin, dixebitin.

Lê em dikarin bibêjin ku li himberî evqas ‘kar’î hîna jî hişmendiyek ‘ekolojîk’ di nav civakê de bi serneketiye. Gelo çime? Gelo gel fam nake? An kesên ku vî karî dikin nikarin bidin fam kirin?

Belkî jî her du. Belkî gel fam nake û belkî jî kesên di nav kar de nikarin bi gel bidin fam kirin. Çê dibe. Lê tiştekî din heye ku divê mirov bi lêv bike. Li gel hemu teoriyên bi hêz, sazî û şaredariyên me di pratîkê de sist mane, kêm mane. Ev tişt gelekî girînge û yek ji sedeman jî ev e. Ev zêdeyî deh salane ku gelek şaredarî li ser vê bingehê, yanî li ser ‘ekolojî, demokrasî’ ‘dixebitin’. Eger di hundirê panzdeh salan de tu nikaribe pergalekê li gorî xwe, li gorî teorî û politîkayên xwe ava bike, tu nikare gel di vî warî de jî sucdar bibîne. Wek mînak em dikarin bibêjin; roja ku bi va ‘şîar’an şaredarî ket dest de, di heman demê dest bi perwerdehiya zarokan li ser van mijaran hatiba kirin, îro ew zarok wek xortên bîst salî dikarîbun li zaningeha, li kolana, di nav civakê de hişmendiyek ekolojîk û demokratîk ava bikin, wana bi gel bidin fam kirin. Ji ber ku gelê me, ‘ekolojî’ ne durin, lê ji ‘hişmendiya’ ekolojîk durin.

Berî ku ji gund û warê xwe werin koç kirin din av xwezayê de û bi xwezayê re dijîn. Îro rewş hatiye guhertin lê ew hîna jî hînbuniyên xwe didomînin. Heye ku ev pirsgirêk be.

Lê ya din, yani hişmendî û tevgera kesên ku pêşengtiyê dikin girîngtir e. Mixabin îro kêmasî di vir deye. Ne di teoriyê de lê bi pratîka xwe, bi piranî jî şaredariyên me ji ‘hişmendî’ya ekolojîk durin.  

Li ser vê mijarê hê gelek niqaş wê bê kirin…

Ji bo herkesî aşîti….

01.09.2013

Diyarbekir

*Di Batmanın Sesi'de hatiye weşandin...

Rojên Filmên Kurdî li Diyarbekir Destpêkir!

Rojên Rojên Filmên Kurdî ku bi hevkariya Weqfa Îsmaîl Beşikçî û Mala Sînemayê ya Silêmanî û bi alîkariya Şaredariya Bajarê Mezin a Amedê (Diyarbekir) tê li darsixtin îro destpêkirin.

Rojên Fîlman îro, bi beşdariya Wezîrê Çand û Ciwanan ê Herema Kurdistan Xalit Doskî û heyeta pê re, Hevserokê Şaredariya Bajarê Mezin ê Diyarbekir Firat Anlı, nunerên Weqfa Îsmaîl Beşîkçî û mevanên din destpêkir. Bi boneya vekirina Rojên Fîlman, Xalit Doskî û Firat Anlı axaftinek kirin. Di axaftinên xwe de Doskî û Anlı kêfxweşiya xwe anîn ziman.

Wêzîrê Çand û Ciwanan ê Herema Kurdistan Xalit Doskî di axaftina xwe de got ku lidarxistina Rojên Fîlmên Kurdî li Diyarbekir ku ji her çar parçê Kurdistanê hunermend tevlî bûn e gelekî girîng û netewî ye. Doskî ji bo lidarxistina rojên Fîlman ji Weqfa Îsmaîl Beşîkçî û Şaredariya Bajarê Mezin a Diyarbekir re spasiyên xwe pêşkêş kirin. Doskî axaftina xwe wiha dewam kir, “Em wek wezareta Rewşenbîrî û Lawanî a Herema Kurdistanê girîngiyê bi tekiliyên çandî û kulturî didin… Em di wê baweriyê de ne ku çanda me zindî û ektîf nabe, eger giş alî û tev parçeyên Kurdistanê têde beşdar nebin, û em hemû bi hevre bi awayekî aqilane û bi proje ji bo pêşxistina çand û kultura Kurdî hewl nedin”.

Xalit Doski di axaftina xwe de girîngiya hunera sînemayê di civakê de anî ziman û got ku di cîhanê de hemu gel bi vê hunêrê xwe didin nasîn, peyamê xwe bi raya giştî re parve dikin. Doskî got ku “sînema, peyameke siyasî, civakî û netewî ye û her dewlet hewl dide bi rêya vî hunerî peyam û diskursa xwe pêşkêşî gelên din bike û me, wek gelê Kurdistanê pêdivî bi vê yekê he ye”. Doskî di axaftina xwe de derhênerê Kurd Ylmaz Güney û Hemo Begê Nazaryan jî bibîranî û got ku ew pêşniyaz dikin da her sal xelatek bi navê Yılmaz Güney bi derhênerê baştîrîn ê salê werê dayîn.

Xalit Doskî, herweha, got ku di proje û planên wezareta rewşenbîrî û Hukumeta Herema Kurdistanê de girîngî bi van çalakiyan tê dayîn. Doskî got ku bihêzkirina têkiliyên çandî û kulturî di navbera entelijansiya Kurdî, bercestekirina gotareke çandî a netewî û projêyên hevbeş bi hemû parçeyên Kurdistanê û têkiliyên çandî û kulturî bi welat û gelan re jî di planên wan de ne.

Xalit Doskî di dawiya axaftina xwe de anî ziman ku bi van têkilî û projêyên hevbeş ewê bikaribin li himber hêzên mirinxwaz ên li dijî Kurdan bisekinin. Doskî, herweha, got ku, îro li Kurdistan peşmerge û şervanên Kurd li himber hêzên terorîst, li çiyayê Hemrîn, Celewla, Şengal, Kobanê li şuna tev gelên cîhanê ceng dikin û dîrokeke nû ji bo gelê Kurdistanê dinivîsin û ji çeperê şer mizgîniya azadî û serkeftinê didin.

Piştî Wezîrê Rewşenbîrî û Lawayî ê Herema Kurdistan Xalit Doskî, Hevserokê Şaredariya Bajarê Mezin ê Amedê Firat Anlı derket ser dikê û axaftinek kir. Anlı bixêrhatina mevanan kir û kêfxweşiya xwe anî ziman. Firat Anlı got ku ji aliyekî ve ew civînek û çalakiyek hunerî lidardixin û lê ji aliyê din ve her roj şehîd tên heman bajarî. Anlı wiha got, “Ev her du jî rastiya jiyanê ne. Ji aliyekî ve emê din ava tekoşînê de bin, ji aliyekî em ê berxwebidin û ji aliyekî ve jî çand, hûner, rewşenbîrî, nivîs, xemilandina jiyanê bihevre dê bimeşin”

Hevserokê Şaredariya Diyarbekir Fırat Anlı got ku ev gelekî kêfxweşin ku li Başur gelê Kurd statuyek bidestxistiye û ew hêvî dikin gelê Kurd li Rojava jî dê statuyek bidestbixin. Anlı got ku êdî dor ya Bakur e û hevî dikin ku rojekê dê her çar parçê Kurdistanê wek dilekî bihevre lêbixin.

Li ser rojên sînemayê jî Fırat Anlı bilêv kir ku carina mirov nikare bi axaftina derdê xwe bi cîhanê re parve bike an mirovan îkna bike lê bi rêya sînemayê û hûnerê ev yek hesan dibe.

Piştî axaftinan bername bi pêşkêşkirina fîlman dewam kir. Rojên Fîlmên Kurdî dê sê rojan dewam bike.

09.01.2015

 Diyarbekir

Nivîsên Kevin-2

Kurdên Ermenîstan[1]

Radyo ya gel a Ermenistan , an Radyoya Êrîvanê

Ermenîstan ji bo Kurda, nemaze ji bo Kurdê Bakur cîyekî gelek girîng digire. Yek ji sedema vê yekê jî  bêguman hebuna seetek weşane Kurdî li ser radyoya Erîvanê bu. Radyoya Êrîvanê ku Kurda dikarîbu stran, lawik û dîlokê xwe ji dengbêj û stranbêjê xwe û bi zimanê xwe di wan rojê tarî de ji wê derê guhdar bikira. Yan duduyan jî biguman ewe ku heta niha gelek lêkolînên derbare Kurd û çanda wa de ku hem ji alîyên Kurdên Ermenîstan û hem jî ji alîyên Ermenîya bi xwe ve hatine kirin yan jî berhevkirin û parastina wa li enstîtuyê Ermenîsan e. Bi rastî jî di ‘zinde mayîn’a zimanê Kurdî û dengbêjîya Kurda de Radyoya Êrîvanê bi tevî beşa ‘Kurdolojî’ya Akademîya Zanyarî ya Netewî ya Ermenîstan li Erîvanê rolek gelek mezin lîstîye. Ev yek alîye.

Dengek ji Kurdên Ermenîstan û Radyoya Êrîvan, Mîrê Bilûrê, Egîdê Cimo

Ji alîyên din ve tiştekî din heye ku hê jî baş nehatîye ditîn yan jî li ser lêkolîn nehatine kirin; ew jî têk çuna ‘Kurdistan a Sor’e ku di nav sînorê Azerbaycan’de di navbera Qerebax û Ermenîstan da wek ‘Heremek Xweser’ di sala 1923-an de hatibu damezrandin. Statuya ‘Kurdistan a Sor’ a Xweser di sala 1929-an de bi alîkarîya Azerbaycan, Ermenîstan û Komara Tirkîyê, ji alîyê Yekîtîya Sowyeta ve tê betal kirin. Kurdê li wir ku gelek ji wan Kurdên Misilman bun koçber bun û li Azerbaycan hatin belav kirin. Ên ku man jî ji ber şerê navbera Ermenîstan û Azerbaycan da ku piştî têkçuna Yekîtîya Sowyeta di salên 1990-î destpêkir, ji cih û waren xwe berdan û koç kirin. Îro li ser axa ‘Kurdistan a Sor’ tu Kurd nemane[2]!.

Piştî betalkirina statuya xweserîya ‘Kurdistan a Sor’, li Azerbaycan peyva ‘Kurd’ jî nehat bikaranîn! Ermenîstan jî polîtîkayek din meşand. Kurd ne bi nasnameya xweyî netewî lê bi nasnameya olî yanî wek ‘Êzîdî’ hatin binavkırın û di nasnamê wan de jî bi vî rengî hat nivîsandin ku heta îro jî bi şiklekî ev tişt didome[3]!

Îro li Ermenîstanê tê gotin ku hejmara Kurda bi tevahî (Êzîdî û Kurd) derdora 45 hezaran e, lê statuyek wanî fermî wek ‘Kurd’ tuneye. Wek ku li jor hat behskirin Kurd bi navê ‘Êzîdî’ tên qeyd kirin û di nasnama de jî bi vi awayî tên nîşan kirin û ji ber vê yekê jî zimanê wa jî ne ‘Kurdî’ lê ‘Êzdîkî’ tê bi nav kirin. Perwerdahiya zimanê ‘Êzdîkî’ bi tîpên krîli û ya ‘Kurdî’ ku hê nu ev du sale di bin navê ‘zimanê zikmakî’ de destpêkirîye bi tîpên latînî tê kirin.

Yekî ji Kurdên Ermenîstan dibeje ku li Ermenîstan se cur ‘Kurd’ hene; 1.Ê ku xwe tenê Êzîdî dibînin, 2. Ê ku xwe carna Êzîdî û carna Kurd dibînin, û 3. Ê ku xwe Kurd dibînin. Di nav wa de ê ku hejmara wa kême beşa seyemîne, dibêje. Dibeje ku hinek Kurd jî newêrin ku xwe ‘Kurd’ qeyd bikin. Ev jî didê xuyakirin ku polîtîkayên piştî têkçuna ‘Kurdistan a Sor’ hatine meşandin hinekî bi serketine!. Bi rastî jî gava ku mirov dinere gelek tişt hatîye guhertin. Îro li Akadamîyê beşa Kurdolojî heye lê kesekî ku tê de dixebitê tuneye. Radyoya Erîvanê ne wek berê ye!

Li gor heman kesî, herweha, Ermenî jî sê cur in; Kesên ku ‘Kurd’a wek yek ji berpirsîyarê ‘Qîrkirin a Ermenî’ya di sala 1915-an û ji bo vê yekê jî wek dijmin dibînin; Kesên ku hayê wan ji tu tiştî tuneye; û kesên ku ji serokê PKK-ê Abdullah Ocalan hez dikin. Lê dîsa jî tê his kirin ku ‘tekilî’ zêde ne germin. Komaleya Hevalbendîya Kurd û Ermenîya heye lê tu xebatên wê yî aktîf xuya nakin. Vê yekê Kurdê wir jî qebul dikin.

Ji hela din ve, dîsa dibeje ku, Kurdên ku li gundên derdora çîyayê Elegez’ê dijîn wek Kurd xwe didin nas kirin û perwerdehîya xwe jî bi Kurdî dikin. Lê dîsa jî ji bo çareserkirina ‘parvebûn’ a di nava Kurdên Ermenîstan, divê têkilîyen di navber Kurdên wir û Kurdistan zêdetir bibin. Herweha di vê hêlê de barê mezin dikeve ser milê Herema Kurdistan ji ber ku wekî Heremek Federal dikarê ji bo mafê Kurda têkilîyên dîplomatîk dêne û derfetê xwe ji bo Kurdên li Ermenîstan jî vebike. Wek nimune, îro malbat a Garabêt ê Xaco, yek ji hunermendê nemir ê Kurda, di nav bêçarîye de jîyana xwe didomînin û çawê wa li ‘vir’e!  Yeke din, îro tirba Garabêt dibe werê sererastkirin, lê mixabin, buka wi ku berî bi se-çar meh zilamê wê wefat kirîye dibeje ku derfetê wan ji bo vê yekê tune. Dîsa digot ku, yekî ‘Lêkolîner’ ji Fransa hatîye û hemû alav û wene û nivîsên Garabêt ê Xaco bi xwe re birine. Xwedîlederketina hunermendên Kurd vezîfa rêvebir, partî, enstîtu û akademîyên Kurda ne.

Wek encam em dikarin bibêjin ku iro her çiqas di nav Kurdên Ermenîstan yekîtîyek xurt tunebe jî, statuyek wan statuyek wan tunebe jî, hewldanek wan heye ku bingeha xwe ji dîrokê digire. Bi têkilî, çun û hatin, li hev guhdarkirin ev hewldan wê zêdetir bibe. Ev yek herweha wê pir a di nava gelê Ermen û Kurd de jî qewîntir bike.

                        

27.05.2013

---

[1] Ev nivîs li ser bingeha çavderiyên gera Ermenistan ya Adar-2013-an hatiye amade kirin.

[2] Derbarê vê yekê de ji bo agahîyên zêdetir hun dikarin di van malpera de hevpeyvînê bi Hejarê Şamil http://www.kurdistan-post.eu/tr/roportajlar/hejare-samil-ile-soylesi-hulya-yetisen û Mihemedê Silo Babayev re hatine kirin binêrin http://www.kurdistan-post.eu/tr/node/272

[3] Wexta ku em digerîyan, yekî Ermenî carek du car behsa zimanê Êzdîkî kir. Peşî min tu tişt fam nekir lê paşê min fam kir ku Êzîdî û Kurd ne ‘yek’ tê ditîn.

Nivîsên Kevin-1...

Çend Dîtin û Wêne li ser Ermenîstan*

Ermenistan û Ermenî li Tirkî her tim di rojevê de ne, ji ber hem qîrkirina 1914-an û hem jî ji ber ne qebul kirina vê buyerê ji alîyê Komara Tirkî ve.  Ev birîneke ku sed sale hê jî derman nebuye. Êşeke ku gelan ji hevdu diveqetînê. Lê ji alîyekî ve jî ev gelên han hevdu meraq jî dikin! Yanî ji aliyekî tirs, ji alîyekî kîn û nefret û ji alîyê din ve jî meraq! Lê mirov dikare bibeje ku ji bo Kurdê Kurdistana Bakur- ên ku bi avayekî tevlî vê ‘êş’ê bune-îro ne bi vî rengî ye. Ji bo Kurdê Bakur, nemaze ji bo nıfşê niha, nifşê ‘welatparêz’, sîyasetmedarê niha, Ermenî  û Ermenistan neteweke  û welateke ku dibê tekilî pê re bên danîn. Evna bi goman ji ber du tişta pêk tê. Yek jê neparastina wa ji qîrkirinê –her ku kesên ku bixwazin biparêzin û parastibin derketibin jî mixabin ev ne zêdene, û gelo çiqasî dikarîbun bi parêzin ev jî pirseke dîye- û car cara tevlîbuna vê qîrkirinêye ku buye êşek ji Kurda re, yan duduyan jî çanda gelê Kurd ku li Ermenistanê, ji alîyê Ermenîyan ve hatîye berhevkirin û parastin.

Ermenistan piştî hilweşîna Yekitiya Komaren Sosyalistê Sowyeta, di sala 1991ê de wek dewletek serbixwe ket nav dewletê cîhanê. Berî vê yekê di navbera Azerbaycan û Ermenistan ji bona Karabax’a çîyayî (bi Ermenîkî, Lernayîn Gharabagh) şer derketibu. Piştî rizgarîyê dewleta Ermenistan herema di navbera Karabax û Ermenistan de, Laçîn, yan jî bi navê ku kurd zanin ‘kurdistana sor’ ji işgal kir. Di sala 1994’a de bi alîkarîya Rusya di navbera her du dewleta de ‘agirbes’ çêbu. Di dema şerde Dewleta Tirkî jÎ ji bo alîkarîya Azerbaycan di sala 1993 a de tevlî ambargoya aborî li ser Ermenistan bu û sînorê xwe ji çûn û hatinê re girtin. Ji wî wextî de hem sînor girtîne û hem jî têkilîyê dîplomatîk tunene di navbera Tirkî û Ermenîstanê de. Ji ber vê yekê jî kesê ku ji tirkî bixwazê biçê Ermenistan divê di ser gurcistan ve herê. (ji sala 2008an balafir di navbera istanbol û Erivan de hene, lê hem buha hem jî gelek cara rê di wa de tuneye, mîna Istanbol û Silemani).

Yanî çiqasî Komara Tirkî Ermenîstan wek dewletek serbixwe naskiribe jî têkilîyê dîplomatîk û aborî di navbera wa de tunene, sînor girtîye û çûn û hatin jî raste rast tuneye, bes ji ser Gurcîstan ve de hene.

Em jî bi balafirê ji Stenbol çûn paytextê Gurcîstanê Tiflis yan ji Tiblîsî, û ji wir bi mînî-bus’ekê derbasî Ermenîstan bun.

Ji Tiflîs (paytextê Guricstan) heta Erîvan nezîkî 6-7 seeta dikşêne.  Wexta mirov di rîyê Gurcistan re jî derbas dibe mirov dibe qey hê nu ji şer derketîye, tesîra şêr ê k udi navbera Federasyona Rusya û Gurcîstan d derket xuya dike. Gerek gundê vê gerek bajarokê wê hemu feqir û belengaz xuya dikin, avahîyê kevn, wesayîtê kevn, rêyên ne durustkirî vê fikra mirov xurttir dike. Bêguman ev nerînên ji devrene, ji bo rastîyê dibe mirov ji wesayîtên xwe dakeve û hinek wext derbas bike di gel de.

Piştî ku mirov ji sînorê Gurcîstan derbas dibe û dikeve nav Ermenîstan dîsa bi ‘paşmayînê’ de rû bi rû dibe û dibîne bê amboargo ya ku ji hêla Tirkî ve çiqasî bandorek mezin li ser aborî û bingehîna welêt kirîye û hîna jî dike. Kesên ku em bi wa re diaxivin jî vê rastîyê dibejîn.Ji ber ku  sînor girtîne çun û hatin jî tuneye û ji ber vê yekê bazirganî jî bi hesan nayê kirin. Sedema wê jî durbûn û ne rêk û pêkbuna rîyane. Wek mînak kesekî ku bixwaze ji Ixdirê- bajarekî Tirkîye- herê Yerevan ku di navbera wa de seetek rê heye yan tuneye, divê di ser Gurcistan ve bizivirê û piştî 12 seeta xwe bigihîjîne Yerevan, payitextê Ermenistan. Ev yek jî ji bo kesên ku dixwazin bazarê bikin tiştekî zehmet e. Çîyayê Agirî ji Yerevan mîna ku mirov destê xwe baveje wê bigire xuya dike. Wek bostekê nêz lê ji vir û asîman dur!

Ermenistan wek ku tê zanîn dewleteke piçuke, hejmara nifusa wê li gorî serjimarîya 2011-an nezî 3 milyon 200 hezar kese. Lê ji vê nifusê hejmareke gelek mezin li Yerivanê dijîn. Li gorê reqemê fermi ev 1.200 hezar kese, lê ne fermî tê gotin ku ev hejmar ji milyonek û nivê zêdetire.  Nîvê ku maye jî li tevahî Ermenistan belav buye. Ev jî dide xuyakirin bê Yerevan çiqasî bajarekî girîng û mezin e.

Yerîvan, weki ku li  jor hat gotin hem bajare herî mezin hem jî paytextê Ermenistanêye. Ji ber vê yekê jî cihê bazarê, cihê kar û bare jî[1]. Bajarekî gelek mezin, bajarê herî pêşketîye Yerevan, dilê Ermenistane ye. Li bajêr bandora Rusya an jî Sowyeta xuya dike. Wexta mirov li bajêr digere vê yekê eşkere dibîne. Wek mînak mîmarî ya bajar ya mîmarîya Sowyeta ye. Avahîyen nu heme bêje tunene.

Her çiqas Sowyet hilweşîyabê jî, yan jî bi fermî Ermenîstan serxwebuna xwe bi dest xistibê jî, bi mîmarî, bi çand, ziman Rusya hîna jî di jîyane Yerevan û Ermenistan de cihekî girîng digire[2]. Heta sînorê alîyê Tirkî jî leşkerê Rusî diparêzin.  Bê guman ev tiştekî bi jeo-polîtik ve jî girêdayî ye. Kesê ku em wa re diaxivin dibêjin ku salên pêşin ê serxwebunê de ziman nevî bi Ermenîkî û nêvî bi Rusî bu. Ji ber vê yekê hê jî nifşê wê demê bi Rusî pir baş dizanin. Hîna jî zimanê Rusî di dibistana de cihekî giring digire. Lê dibêjin ku ev yek niha hin bi hin tê guhartin û zimanê Ermenîkî cîyê xwe girtîye. Ev jî bawerim ‘qezenc’ek e dewletbûnê ye. Tiştekî ku Kurd nizanin, yan jî hîna fêr nebune!.

Ne tenê ziman, lê gelek tiştê din jî hene ku bi vê dewletbûnê ve girêdayîne. Parastina çand û hunera xwe, li xwedî derketina paşî, bîr û bawerîyen xwe. Tiştên ku ‘gel’ dike ‘netewe’. Dibistan, enstîtu, muzexane, pirtukxane, lêkolîn û arşîvkirina çanda xweyî gelerî. Wek mînak, li Yerevanê digotin ku yek pirtukxaneya pirtukê destnivîsi heye kut ê de 17.000 pirtuk tên parastin. Li bajêr çendan muzexane hene. Ya mezin jî wek ku werê zanîn ‘Muzexane ya Qîrkirinê’ ye. Ew tişt tewde encax bi dewletbûnê pêk werin.

Wek me li serî ji got, qirkirin ne tenê di politîkayê de lê di jîyane rojane de jî cî digire. Çawa negirê? Peykerê ‘Dayîka Ermenî’ya k udi destê wê de şûr heye, li Tirkî dinere!.

Bîrdarî ya Qirkirinê, li ser girê ku Yerevan seranser dibîne, bi hemu heybet û ‘şîn’a xwe, bi sembol kirina ‘perçebûn’a Ermenîstan a ‘Rojava’ û Ermenîstan a ‘Rojhilat’ li Çiyayê Agirî[3] dinere! Gava ku mirov dikeve hundirê vê Bîrdarî’yê, muzîkek tê guhe mirov ku dilê mirov diêşîne û mirov ber bi serê sedsala 20-mîn dibe! Mirov we eşê, wê sirgûnê, wê qîrkirinê di dilê xwe de his dike! Muzexane ya Qirkirinê ji li cem Bîrdarî’ye ye. Di wir de jî mirov wê pevajoya ‘Qirkirin’ê ji serî heta dawî dibîne. Lewma, ‘Qirkirin’, bi bîranîna berdewam, buye tiştekî ku hemu Ermenîyên Dînê û Ermenîstan bi hev re girêdide, buye bingeha ‘netewebun’a Ermenîyan.

                               

Ji bo gelê Ermenî yek ‘sembol’a dî ya ‘netewî’ ‘Katedral’a –Dêr a mezin- ku li Ecmîadzîn e. Ecmîadzîn bajarê çarêmîn ê mezin ê Ermenîstan e û serjimara wê nezîkî 60.000 hezarîye. Ecmîadzîn cîyekî olî û ruhanîye ji bo Ermenîyan. Ji bo Ermenîyên Dinê tevde wek navendeke ruhanî û rêveberîya olî ye. Cîyê keşayê herî mezin ku wek ‘Qatolîkos’ binavdikin li vir dirune. Katedral a li vê derê jî, piştî zayînê 301-303 hatîye avakirin. Ji ber vê yekê jî ev der yek ji Dêr’ên herî kevnar e û bi vê taybetmendîya xwe jî gelekî baldar e. Her sal ji hundir û derve ve ji alîyên gelek kesan ve tê zîyaret kirin. Di heman demê de jî cîyê perwerdekirina mirovên olî ye. Ji ber vê yekê jî di hundirê kompleksê de dêr, cîyê perwerdê, cîyê ‘xwendekar’ û keşeyan hene.

Wekî din, muzexaneyek jî di hundirê vê kompleksê de ku tê de tiştên kevn ku ji alîyênolî ve girîngin tên parastin. Li bexçeyê muzexanê jî, kevirên ku li ser wa xaç bi desta hatîye çêkirin ku ev tenê wekî hunerekî ‘netewî’ yanî Ermen tê dîtin hene.

Kurd li Ermenîstan hene? hejmara wa çiqase? Statu ya wa çawa ye? Bersivên van pirsa jî, ku xwedê bê erê, di nivîseke dîn de emê binivîsin..

Dîyarbekir

16.05.2013

*Ev nivîs di Rojnameya Bas'ê de (28.05.2013)  hatiye weşandin..

---

[1] Ji alîyekî ve jî cîyê kêfê ye. Gelek mirov, piranî jî ji Îran û Rusya ji bo kêfê tên bajêr.

[2] Ji alîyekî ve bandor a Rusya û Rusî heye û ev mirov dibîne jî, lê jî alîyên dîn ve bandor a ‘Sowyet’ di jîyanê tê derxistin yan jî derxistine. Wek mînak peykerên ku fikra ‘Sowyetî’ dide xuyakirin ji ber çawa hatine rakirin, ji hêla wa peykerên ‘netewî’ hatine danîn.

[3] Çîyayê Agirî yan jî wek ku Ermen bin av dikin Ararat ji bo wan ‘sembol’eke dîye. Gelek cî bi Ararat hatîye bi navkirin. Navê hotelan, navê rîyan. Bi navê Ararat bîra û konyak jî heye!.