Ev nivîs berî niha bi du sala wek
pêşnîyar û pêşenivîsar hatîye nivîsandin û bi şaredarîya bajarê mezin û
akademîyên li Amedê re hatîye parvekirin. Her çiqas hewldanin hebin jî, mixabin
di hundirê du sala de tu bersivên erenî ku mirov ciddî bihesibine nehatine. Ev
nivîsa ku bi Tirkî hatibû nivîsandin, ji bo ku ev ‘pirs’ ji hêla gelek kesan ve
werê niqaşkirin û li ser axaftin û guftugoyên zêdetir werin kirin hatıye
wergerandin[1]. Di
nivîsê de hem ji bo wergerê û hem jî ji bo rêziman hinek guhartinên biçûk
hatine kirin. Bi zanebûn ev nivîs bi ‘orjînal’tîya xwe hatiye hiştin da hem ji
bo niqaşên berfirehtir werin kirin hem jî ji bo bê zanîn ku kesên di vî warî de
serê xwe diêşînin hebûn/hene.
***************************************************************************
Îro em dibînin ku kurd bi
damezrandina sazîyên xwe di her warî de ber bi sazîbûnê ve dimeşin. Piştî bi
destxistina gelek şaredarîyên Heremê îmkan û derfetên vê sazîbûnê ji hêla maddî
û manewî de gelek zêde bûne. Di bin banê van şaredarîyan de an jî bi alîkarîya
wan gelek navend û komele hatine damezrandin. Ji bilî van gelek komele û
navendên din jî hene ku ‘serbixwe’ ne ango ne girêdayî şaredarîyan e û ev tev
de wek nîşandarîya sazîbûnê dikare werê ditîn.
Yek ji warê ku gelek sazî hatine damezrandin
jî warê ‘çand’ê ye. Wek li jor hatin gotin di bin banê her şaredarîyekê de
‘navenda çand’ê miheqqeq heye û ji bilî yên di bin banê şaredarîyan de jî gelek
navendên çand’ê û sazîyên din ne tenê li Kurdistanê lê li cîyê ku kurd dijîn jî
hatine damezrandin. Enstîtuya Kurdî, Kurdi-Der, Navenda Çanda Mezopotamya çend
mînak ji van in.
Li gel evqas sazî û sazîbunê rastîya
ku di vî warî de hîna em li serî ne divê em bi lêv bikin. Bêguman gelek sedemên
vê yekê hene. Sedemên civakî, aborî, çandî û politîk hinek ji wan in. Lê
sedemeke din heye ku ew jî watedarkirina têgîna çandê ye. Wek mînak em bibêjin,
dema mirov li sazîyên ku bi navê ‘çand’ê xizmetê didin dinihêre, dibînê ku bi
piranî ev sazî qursên muzîkê, ‘folklor’ê didin û wekî din jî fealîyet û çalakîyên
bi vî rengî pêşkêş dikin. Bêguman ev kar tevde bi hest û ramanên ‘netewî’ û bi
fedekarîyên gelek mezin tên kirin. Lê dive em bibejin ku ‘kultur’ an jî çand ne
muzîk û reqsên gelerî ne. Ev yek me ber bi ‘navenda lêkolînên çandê’ ve dibe[2].
Kultur an jî çand jîyana gel tevde ye.
Her tiştên ku mirov li dijî xwezayê hilberandîye. Li gor pênasa wê yan di
antropolojî (mirovnasî) de;
“Kultur [çand], tevahîyeke girift e
ku zanîn, bawerî, kevneşopî, çalakîyên hunerî, hiqûq, nirxên exlaqî û behre û
hînbûnên din ê ku mirov wekî endamê civakê wan bi dest dixe, dihewîne”[3].
Ji ber vê yekê, dikare werê gotin ku
mirov di nava çandekê de çavê xwe vedike û ji alîyê vê çandê ve tê şêwandin. Ji
alîyên din, mirov bi saya çanda xwe, xwe bi nav dike, wekhevî û cudahîyên xwe
dîsa bi rêya çandê saz dike. Ev yek ji bo civakan jî wusa ye. Tiştê ku civakan
ji hev cuda dike an jî wan nêzîkê hevudu dike çanda wan an jî ‘şêweya jîyan’a
wa ye. ji ber vê yekê jî, bona ku civakekê nas bike, wê bi civakên din ruberî
hev bike, wekhevî û cudahîyên wan civakan der bixe dive mirov li çanda wa
civakan binihêre. Ji vê derê em dikarin bibejin ku, civaka ku çanda xwe nas neke,
fam neke, li ser vê yekê serê xwe neêşîne wê di demeke kin de ‘rastîya’ xwe
wunda bike. Ev yek bi sazîbûna civakê ve jî girêdayîye.
Di civakeke ku di her warî de ber bi
sazîbûne ve diçe, pirsgirêka çandê jî wek pirsgirêka sazîbûnê derdikeve holê. Çareserî
jî bi rêya ‘sazî’yen ‘çand’ê ye. Kultur an jî çand karê wan ‘sazî’ya ye ku di
hundirê wan de mirovên di vî warî de xwedî zanîn û pispor û mirovên ku dizanin
bê çand çî ye û wê çawa bi zanistî li ser lêkolîn bê kirin hene.
Li vê derê dive bê gotin ku ji bo
kurdan jî dema damezrandina ‘navendên lêkolînên çand’a hatîye û bi ser de jî mimkun
e ku bê gotin ku di vî warî de kurd gelekî dereng jî mane. Lê belê îro eger
kurd dest pê nekin wê sibe derengtirbe. Ji bona vê yekê jî berî her tiştî
damezrandina navendeke lêkolînê pewîst xuya dike. Li jêr ji bo vê xebatê çend
peşnîyar hene ku li ser gotubej dibe werê kirin.
-Ev navenda ku dikare wek ‘Navenda
Lêkolînên Folklor e’, ‘Navenda Lêkolînên Çandê’ an jî ‘Navenda Lêkolînên Çanda
Gel’ were binavkirin wê bibe bingeha enstîtuyek ku dikare li ser ‘Folklora
Kurda[4]’
lêkolînên akademîk û weşanan akademîk bike.
-Ji bo damezrandina navendeke wusa
pêdivî bi mekan, wext û herweha mirovan heye. Lewma;
1. Ji bo çareserkirina mekan, di destpêkê
de mirov dikare di bin banê şaredarîya an jî di bin banê ‘navendê çanda’de wek
‘beş’ekê ava bike. ji bo ‘beş’ek wusa pêdivî bi mirovên li ser ‘çand’ê pispor û
mirovên ku xwedî bawerîya bi pêdivîbuna vê ‘babet’ê an jî ‘beş’ê ne heye.
2. Piştî damezradina ‘beş’ek wusa di
bin banê şarederîyan an jî navendên çandê de, tiştê sereke ku dibe werê kirin
destpêkirina perwerdehîyê ji bo gihandina ‘Lêkolînerên Folklorê’ ye.
Her çiqasî biryara kesên ku
perwerdehîyê bibînin wê ji hêla pisporên ‘beş’ê de werê dayin jî, kesên ku
dixwazin beşdarî perwerdehîyê bibin dive bi kemasî hinek şertan jî bênin cih.
Ew kes bi kemasi dibe zaningeh qedandibin û bawerîya wan bi pêdivîbûna vê beşê
hebe. Kesen ku beşên weke folklor, etnolojî, antropolojî qedandibin dive bên
tercîh kirin.
Perwerdehî ji hêla kesên ku ‘beş’
damezrandine û -ger werin dîtin- akademîsyênê pisporê mijarê werê dayin. Li
serê peşî, wê weke perwerdeyek tîrkirî 3 meha bidome.
Di dawîya perwerdehîyê de, ji kesên
ku beşdarî perwerdehîyê bûne li ser mijareke di warê ‘çanda gel’ de li cîyekî
ku ji hêla wan ve hatîye hilbijartin bi rêbaza ‘lêgerîna seha’yê lêkolînek wê
bê xwestin. Ev lêkolîna ku di heman demê de werê pêşkêşkirin weke ‘azmun’ê wê
bê qebul kirin û eger ‘baş’ be nirxandin wê di weşana perîyodîk a yekemîn ya
‘beş’ê de bê weşandin.
Her yek ji ‘Lêkolînerê Folklorê’ ê ku
perwerdehîya xwe bi serkeftî qedandibe dikare here bajarek an jî navçeyekê ji bo
ku li wir jî ‘beş’ekê avan bike. Bi vê yekê dê li her derî ‘beşên lêkolînên
folklorê’ ava bibin. Li van beşan jî dîsa perwerdehî û tomarkirina çanda gel dê
bidome. Daneyên ku ji van beşan tên dê li ‘navend’ê-ku li Amedê ye- bên
tomarkirin.
Daneyên ku ji ‘dor’ê tên dê li ‘Navend’ê
bi rê û rêbazên zanistî werin nirxandin, tesnîfkirin, arşîvkirin. Bi vê yekê
kesên ku dixwazin di vî warê çanda kurd û kurdistanê de lêkolînên berawirdî
bikin dê bi hesanî dikaribin bigihîjin daneyan. Ji alîyên din ve, daneyên
hatine tomarkirin dê di weşana derbarê ‘çanda gel’ a 3 mehî de bi raya gişti re
bên parvekirin.
Beş, piştî destpêka xebatên xwe di
hundirê şeş meha de wê perwerdehîya ‘lêkolînerê folklorê’ ya dewra yekemîn
qedandibe; di dawîya sala yekemîn de wê weşane xwe ya perîyodîk derxistibe û ji
bo lidarxistina Konferansa Çanda Gel a Kurdan dest bi xebatê xwe kiribe.
Fêdeyên Navenda Folklorê;
Bi damezrandina navendeke wusa wê
valahiya di vî warî de werê tijî kirin û ji hêla din ve jî di warê çanda gel a
Kurdan de hişmendîyek bê avakirin an jî zêdekirin.
Xebatên ku heta niha ku ji hêla
‘kes’an de bi dilsozî, dilxwazî û bi fedakarîyên mezin hatine kirin dê bi sazîtî
û bi şiklekî zanistî bên kirin.
Fêdeyeke din a van navenda ew e ku;
tiştê ‘çandî’ –piranî ên daringî-yên hatine tomarkirin dikarin ji nû ve bên
çêkirin û ji ber ku ev ‘tişt’ê ‘çandî’ dikarin bên firotin hem gel, hem jî
şaredarî dikarin fêdê jê bibînin. Lê bêguman ev ne armanca navendê ye, lê belê
dive tiştekî ku pê re derkevê holê bê dîtin.
Di dawî de dive bê zanin ku, tiştê ji
bo Navenda Lêkolînên Folklorê ên di vê nivîsê de hatine gotin, divê wek
pêşenivîsarak ‘xam’ ku hewceyî niqaşêye bê dîtin.
Hêvîdarim k udi demek kurt de niqaşên
berfireh li ser vê babetê werin kirin û bi lezgînî ev beş an jî navend werê ava
kirin.
*Ev nivîs di 30.07.2013ê de ji Kovara W re hatiye şandin ji bo ku bibe mijara niqaşê di nav kesên eleqedar de. Lê berîya wê jî heye. Nehat weşandin û ne bû mijara niqaşê an jî ez pê ne hisiyam. Ligel her tiştî, û piştî çend salan îro dibînim ku hewdanek û projeyek bi vî rengî hatiye destpêkirin. Ez kêfxweşim. Hêvîdarim ku careke din em dereng nemînin..
[1] Ji bo
alîkarîya wan hem di hêla wergerê û hem jî di hêla sererastkirinê de ji can û
dil ji Sîdar Ozmen û Çeko Jîyan re spas dikim.
[2] Di
nivîsek din de behsa folklor û girîngîya wê ji bo kurda hatîye kirin. Ji bo
têkilîya folklor û çandê hun dikarin li wê nivîsê jî binêrin. “Folklor çî ye û girîngîya wê ji bo Kurda”
Kovar a W, hj. 48
[3] C.Philip
KOTTAK, Antropoloji: İnsan Çeşitliliğine
Bir Bakış, ütopya yayınları, Ankara, 2001, rp.46 (Veguhastin ji E. B.Tylor).
[4]
Di vir de, wexta ku behsa ‘Folklora Kurda’ tê kirin komen etnîk an jî gelên ku di
vê erdnîgarÎyê de dijîn nayên vederkirin. Ev navend di heman demî de wê ji
zanyarê ku dixwazin li ser folklora Ereb, Ermenî, Suryanîyan û ên din lêkolînê
bikin re jî wekirî be. Her çiqasî navend wê li
ser ‘Folklora Kurda’ bisekinê jî, ev tiştekî dîyare ku folklora kurda ji
çanda komên etnîk an jî gelên li dora xwe ku beşdarî heman erdnîgarîyê dikin ne
‘serbixwe’ye.
